آیا زلزله قابل پیش بینی است؟

پیش بینی پدیده های طبیعی مانند زلزله از دیرباز آرزوی انسان بوده است و در هر زمانی بشر به نحوی خواسته که به این مهم دست یابد ولی پیش بینی زلزله یکی از مسایل پر اهمیتی است که آدمی فعلا نتوانسته درباره ی آن اطلاعاتی کسب کند. اصولا هر زلزله که رخ می دهد با 35 تا 40 نشانه همراه است که اگر زمانی بتوان تمام این موارد را با هم ثبت کرد وقوع زلزله در این حالت به اثبات خواهد رسید. از این نشانه ها مثلا تغییر میدان مغناطیسی زمین، تغییر ابرها، سر و صدای حیوانات، افزایش گاز رادون در آب، مشاهده ی نوری شدید در آسمان و ... اشاره کرد.

شاید چینی ها از جمله انسان هایی باشند که در پیش گویی زلزله جلوتر از همگان حرکت کرد ه اند زیرا یک دانشمند چینی معتقد است که قبل از زلزله ابرها در آسمان حالتی خاص می گیرند و تاکنون در کشور ژاپن از این راه یک زلزله بسیار قوی پیش بینی شده و مردم از خطرات آن نجات یافتند. ولی این کار در بسیاری از موارد اشتباه بوده و نتوانسته است بسیاری از زلزله ها را پیش بینی کنند.

زمین لرزه

لرزش ناگهانی پوسته‌های جامد زمین، زلزله یا زمین لرزه نامیده می‌شود. دلیل اصلی وقوع زلزله را می‌توان افزایش فشار بیش از حد داخل سنگ ها و طبقات درونی زمین بیان نمود. این فشار به حدی است که در سنگ گسستگی به وجود می‌آید و دو قطعه سنگ در امتداد سطح شکستگی نسبت به یکدیگر حرکت می‌کنند. به سطح شکستگی که توأم با جا به جایی است، گسل گفته می‌شود. وقتی که سنگ شکسته می‌شود، مقدار انرژی که در زمان طولانی در برابر شکستگی حالت های مختلفی را برای آزادسازی انر ‍ ژی نهفته شده به وجود می‌آورد.

برای این که بدانیم زلزله چگونه به وجود می آید باید دو اصل زمین شناسی را همواره در نظر بگیریم:

1- زمین مانند یک کره است که مرکز آن (هسته) جامد و اطراف آن (گوشته) خمیر مانند و سطح خارجی آن (پوسته)سفت و محکم است .

2- پوسته زمین یک تکه نبوده بلکه در برخی نقاط تکه تکه اند و حرکات جریان های همرفتی گوشته زمین، باعث دور و نزدیک شده لایه های پوسته به یکدیگر می شوند.

دانشمندان با توجه به مطالب بالا نظریه ای را با عنوان زمین ساخت ورقه ای را مطرح کرده اند که طبق این نظریه گفته می شود پوسته از ورقه های کوچک و بزرگ متصل به هم ساخته شده است که می توانند بر اثر جریان های همرفتی داخل گوشته حرکت کنند.

حال با توجه به مطالب بالا می توان گفت که پوسته زمین بر اثر نیروهای داخلی زمین در حال حرکت است و در محل هایی که از یکدیگر مجزا هستند و به اصطلاح گسل نامیده می شوند. این حرکات شدید بوده و عامل به وجود آمدن زلزله می شود؛ ولی باید دانست که زلزله ها یکسان نیستند. مثلا اگر دو لایه زمین در زیر اقیانوس ها به یکدیگر نزدیک شوند یک لایه به زیر لایه دیگری رفته نه تنها زلزله بوجود می آید، بلکه باعث تولید موج های بزرگی در دریا می شود که سونامی نام دارد و می تواند سواحل اقیانوس ها را ویران کند. اگر دو لایه زمین در خشکی ها به یکدیگر نزدیک شوند علاوه بر زلزله، رشته کوه هایی را نیز به وجود می آورد.

نحوه آزاد شدن انرژی زلزله

ممکن است یک زلزله همراه خود پیش لرزه و پس لرزه‌هایی داشته باشد که این دو، قبل و بعد از زلزله اصلی ممکن است وقوع یابند. این موضوع به نحوه آزاد شدن انرژی زلزله بستگی دارد؛ طوری که انرژی زلزله به صورت های زیر آزاد می‌گردند:

• پیش لرزه

گاهی اوقات از بروز زلزله اصلی، یکسری زلزله‌هایی با بزرگی کمتر از زلزله اصلی به وقوع می‌پیوندند که معمولا فراوانی آن ها با نزدیک شدن به زمان وقوع لرزش اصلی، افزایش می‌یابد.

• لرزش اصلی

همان زلزله اصلی بوده که به واسطه آن اکثر انرژی ذخیره شده در سنگ ها یکباره آزاد می‌گردد. چنانچه داده‌های مربوط به یک زلزله بزرگ غیردستگاهی باشد لرزه نامیده می‌شود.

• پس لرزه

زلزله‌های خفیف تری که غالبا پس از لرزش اصلی، از حوالی کانون زلزله اصلی منشأ می‌گیرند، را پس لرزه می‌گویند. پس لرزه‌ها می‌توانند حتی تا سال ها پس از وقوع زلزله‌های اصلی نیز به طول انجامد.

• دسته لرزه

مجموعه‌ای از تعداد زیادی زلزله که در یک منطقه محدود در مقطع زمانی در حد هفته تا چند ماه به وقوع می‌پیوندد. دسته لرزه‌ها غالبا در نواحی آتشفشانی دیده می‌شوند.

• ریز لرزه

زلزله‌های ضعیفی هستند که بزرگی آن ها 3 ریشتر و یا کمتر از 3 بوده و غالبا افزایش ناگهانی و نامنظم آن ها نشانه قریب الوقوع بودن زلزله اصلی می‌باشند.

واحد اندازه گیری زلزله

در سال 1935 یک دانشمند آمریکایی با مجموعه ی اعداد یک تا ده توانست راهی ارائه کند تا بدان وسیله شدت زمین لرزه را نشان دهد. این درجه را ریشتر می گویند. زمین لرزه ای که یک ریشتر باشد نیرویی برابر 170 گرم تی ان تی دارد و فقط به وسیله ی دستگاه زلزله سنج قابل سنجش است زمین لرزه ی دو ریشتری 31 برابر شدیدتر از اولی بوده و هر عدد که بالا می رود شدت زلزله 31 برابر افزایش می یابد؛ مثلا زلزله نه ریشتری معادل انفجار 200 میلیون تی ان تی است، ولی هیچ گاه چنین زلزله ای ثبت نشده است ولی زلزله هایی با قدرت 8/22 ریشتر در سال 1906 در آمریکا و 8/5 ریشتر در 1964 در آلاسکا ثبت شده است پار ه ای از زلزله های حادث شده را نیز تا 8/9 درجه ریشتر تخمین زده اند.

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: مرتضی عرفانیان

تنظیم: مریم فروزان کیا